ቅድመ-ዕይታ ቅዠት

ገላጭ ምስል።

የቅድመ-ዕይታ ቅዠት ወይም የመተዋወቅ ስሜት ወይም ከዚህ በፊት ታይቷልወይም የትዕይንት መለማመድ ወይም በፈረንሳይኛ ዴጃ ቩ (Déjà-vu) በመባል የሚታወቅ ሲሆን ትርጉሙም "ከዚህ በፊት የታየ" ማለት ነው። ይህ ክስተት ስያሜውን ያገኘው ሳይንቲስት በሆነው ኤሚል ቦይራክ "የሥነ ልቦና የወደፊት ዕጣ" በተሰኘው መጽሐፉ አማካኝነት ነው። አንዳንድ የሥነ ልቦና ባለሙያዎች በሶስት ይከፍሉታል፦ déjà vécu "ከዚህ በፊት የተኖረ"፣ déjà senti "ከዚህ በፊት የተሰማ" እና déjà visité "ከዚህ በፊት የተጎበኘ"።[6] ዴጃ ቩ አንድ ግለሰብ አሁን ያለበትን ሁኔታ ከዚህ በፊት እንዳየው ወይም እንደኖረው ሆኖ የሚሰማው ስሜት ነው። ይህ ክስተት ከቅድመ-ዕውቀት ስሜት እና የሥነ ልቦና ባለሙያው ፍሮይድ "ከተፈጥሮ በላይ የሆነ ነገር" ብሎ ከጠራው "የሚደንቅ" እና "እንግዳ" ከሆነ ስሜት ጋር ይያያዛል። ከዚህ በፊት ኖረናል ብለን የምናስበው ተሞክሮ ብዙውን ጊዜ በሕልማችን ውስጥ የተከሰተ ሊሆን ይችላል። ነገር ግን፣ በአንዳንድ ሁኔታዎች፣ እንደ ቀድሞ ሁኔታ የሚሰማን ነገር በእርግጥም ቀደም ሲል የተከሰተ እና አሁን እንደገና እየተደገመ መሆኑ ተረጋግጧል።

ሳይንሳዊ ምርምር

ለዚህ ክስተት በጣም ትክክለኛው ሳይንሳዊ ማብራሪያ ምናልባት የማስታወስ (memory) መዛባት ውጤት ሊሆን ይችላል። ይኸውም፣ አእምሮ ይህንን ሁኔታ ከዚህ በፊት እንዳለፍንበት የሚገልጽ የተሳሳተ ስሜት ሲሰጠን ነው፤ ነገር ግን የ"ቀድሞውን" ሁኔታ ዝርዝር (የት፣ መቼ፣ እንዴት) ማስታወስ አንችልም። ጊዜ እያለፈ ሲሄድ ግለሰቡ የአዲሱን ክስተት አንዳንድ የተደበላለቁ ዝርዝሮችን ሊያስታውስ ይችላል፣ ነገር ግን የመጀመሪያውን ሁኔታ ዝርዝር (በአዲሱ ክስተት ወቅት በአእምሯቸው የነበረውን) ማስታወስ ፈጽሞ አይቻልም! ይህ ብዙውን ጊዜ በአጭር ጊዜ እና በረጅም ጊዜ ትውስታ (short-term and long-term memory) መካከል ባለው የነርቭ መጋጠሚያዎች መወሳሰብ ምክንያት የሚከሰት ነው። ክስተቶች ወደ ንቃተ-ህሊና (consciousness) ከመድረሳቸውና ከመተንተናቸው በፊት በማስታወሻ ውስጥ ይቀመጣሉ። አንጎል ትውስታዎችን ሂፖካምፐስ (hippocampus) በሚባል ማዕከላዊ ክፍል ውስጥ ያከማቻል። ነገር ግን አዲስ ጥናት እንደሚያመለክተው፣ ዴንቴት ጋይረስ (dentate gyrus) የተባለ ትንሽ ክፍል ተከታታይ ትውስታዎችን የማስተዳደር ኃላፊነት አለበት፤ ይህም ተመሳሳይ ክስተቶችን እና ሁኔታዎችን እንድንለይ ያስችለናል። ከማሳቹሴትስ የቴክኖሎጂ ኢንስቲትዩት ፕሮፌሰሮች የሆኑት ሱሱሙ ቶኔጋዋ እና ቶማስ ማክህው የሂፖካምፐስ ክፍላቸው በብቃት የማይሰራ አይጦችን በማራባት ተመሳሳይ በሆኑ ሁለት ሁኔታዎች መካከል መለየት እንደማይችሉ አሳይተዋል። ቶኔጋዋ እንደሚለው፣ "(የዴንቴት ጋይረስ ህዋሳት ለጉዳት እንደሚጋለጡ ስትረዱ ነገሩ አያስደንቅም)።"

ሌላ ሳይንሳዊ ማብራሪያ ከዕይታ ስሜት ጋር ይያያዛል። ይህ ንድፈ-ሀሳብ አንደኛው ዐይን ክስተቱን ከሌላኛው ዐይን በጥቂቱ ፈጥኖ ይመዘግባል ይላል። ከጥቂት ቅጽበታት በኋላ ክስተቱ ሲፈጸም፣ ይህንን ሁኔታ ከዚህ በፊት እንዳየነው ሆኖ ይሰማናል! ነገር ግን የዚህ ንድፈ-ሀሳብ አንዱ ደካማ ጎን ሌሎች የስሜት ህዋሳት (እንደ መስማትና መዳሰስ) ለምን ተሳታፊ እንደሚሆኑ አለማብራራቱ ነው (ለምሳሌ አንድ ሰው ከዚህ በፊት ግራ እጃችንን እንደመታን ሆኖ ሲሰማን)። ሌላው ደካማ ጎኑ ደግሞ በአንድ ዐይን ብቻ በሚያዩ ሰዎች ላይም መከሰቱ ነው። ያም ሆነ ይህ፣ ይህ ክስተት በአጠቃላይ በአንጎል ቀኝ እና ግራ ክፍሎች ውስጥ ክስተቶችን በመመዝገብ ሂደት ላይ በሚፈጠር የጊዜ አለመመሳሰል ሊገለጽ ይችላል።

የአእምሮ መታወክ

አንዳንድ ሳይንቲስቶች በዴጃ ቩ እና እንደ ስኪዞፍሪንያ (schizophrenia) እና ጭንቀት (anxiety) ባሉ አንዳንድ የአእምሮ ሕመሞች መካከል ግንኙነት ለማግኘት ሞክረው አልተሳካላቸውም። በዴጃ ቩ እና በእነዚህ በሽታዎች መካከል ምንም ዓይነት ግንኙነት የለም። በጣም ጠንካራው ግንኙነት የተገኘው በዴጃ ቩ እና በአንጎል ውስጥ በሚከሰተው የቴምፖራል ሎብ የሚጥል በሽታ (temporal lobe epilepsy) መካከል ነው።[1] ይህ ግንኙነት አንዳንድ ሳይንቲስቶች ክስተቱ በአንጎል ውስጥ የኤሌክትሪክ ፍሰት በሚለቀቅበት ጊዜ በሚፈጠር ስህተት ነው ብለው እንዲያረጋግጡ አድርጓቸዋል። ብዙ ሰዎች በአንዳንድ ሁኔታዎች (ከመተኛታቸው ጥቂት ቅጽበታት በፊት) ፈጣን የሆነ "መንቀጥቀጥ" ይሰማቸዋል፤ ይህ ንቅጠት በዴጃ ቩ ወቅት ሊከሰት እንደሚችል እና በማስታወስ ላይ የተሳሳተ ስሜት እንደሚፈጥር ይገመታል። እነዚህን ንቅጠቶች በቋሚነት የሚሰማቸው ሰዎች የዴጃ ቩ ሁኔታ በተደጋጋሚ ያጋጥማቸዋል፣ ነገር ግን አብዛኛው ጊዜ ድምጽን መሠረት ያደረገ ሲሆን፣ ይህም ድምጹን ከዚህ በፊት እንደሰሙት ሆኖ እንዲሰማቸው ያደርጋል።

የአንዳንድ መድሃኒቶች ውጤት

አንዳንድ መድኃኒቶች የዴጃ ቩ መከሰት እድልን ይጨምራሉ። በ2002 እና.አ.አ ሁለት ሳይንቲስቶች የጉንፋን ምልክቶችን ለማከም አማንታዲን (Amantadine) እና ፌኒልፕሮፓኖላሚን (Phenylpropanolamine) የተባሉ መድኃኒቶችን ሲወስድ የዴጃ ቩ ምልክቶች የታዩበትን አንድ ሰው ማጥናት ችለዋል። በእርግጥም፣ ይህ ሰው ስሜቱን ስለወደደው ጥናቱን በመቀጠል የሚሰማውን ለመመዝገብ የሥነ ልቦና ሐኪሙን መጎብኘት ጀመረ። እነዚህ ሁለት ሳይንቲስቶች ዴጃ ቩ የሚከሰተው በአንጎል ውስጥ ከሚገኙ የነርቭ አስተላላፊዎች አንዱ የሆነው ዶፓሚን (dopamine) በቴምፖራል ሎብ ውስጥ በሚገኙ አንዳንድ ህዋሳት ላይ በሚያሳድረው ከፍተኛ ተጽዕኖ ነው ወደሚል ንድፈ-ሀሳብ ደርሰዋል።

በማስታወስ ላይ የተመሰረቱ ማብራሪያዎች ላይ የተመሠረቱ ማድቤቶች ሳይንሳ

የዴጃ ቩ ክስተትን የሚያነሳሱ ሁኔታዎች እና በአንጎል ውስጥ አንዳንድ ትውስታዎችን ከሚያነቃቁ ሁኔታዎች ጋር መመሳሰላቸው ሌላው ማብራሪያ ነው። ይህም ማለት፣ አንዳንድ ወቅታዊ ስሜቶች ከዚህ ቀደም የነበሩ የክስተት ዝርዝሮችን ያመጣሉ፣ በዚህም የዴጃ ቩ ክስተት ይፈጠራል። ይህ ማብራሪያ ሳይንቲስቶች የዴጃ ቩ ሁኔታዎችን እንደፍላጎታቸው በመፍጠር በሳይንሳዊ ሁኔታዎች ውስጥ እንዲያጠኗቸው የሚያስችሉ በርካታ ጥናቶችን እንዲያዳብሩ ዕድል ይሰጣል። አንዳንድ ሳይንቲስቶች ዴጃ ቩ በማስታወስ ውስጥ ካለው "የመለየት ግንዛቤ" (familiarity recognition) ተግባር ጋር የተያያዘ እንደሆነ ያምናሉ። ሌላ ማብራሪያ ደግሞ ዴጃ ቩ ከዚህ ቀደም የተማርናቸውን ነገር ግን የረሳናቸውን መረጃዎች መልሰን ስናስታውስ የሚፈጠር ነው ይላል፤ ይህም ሁኔታውን ሁለት ጊዜ እንደኖርንበት ሆኖ እንዲሰማን ያደርጋል (የሰው አንጎል ምንም እንኳን ብንረሳውም የመዘገበውን መረጃ አያጠፋም)።

ተመሳሳይ ክስተቶች

• (ከዚህ በፊት አይቼው አላውቅም) ወይም የተረሱ ዝነኞች አንድ ግለሰብ ከዚህ በፊት ያየውን የሚያውቀውን ማንኛውንም ሁኔታ ማስታወስ የማይችልበት ሥነ ልቦናዊ ሁኔታ ነው ። እዚህ ያለው ግለሰብ ለመጀመሪያ ጊዜ እይታውን ለማየት "እንግዳ" እና "አስፈሪ" ስሜት ያገኛል ፣ ምንም እንኳን አመክንዮ እና አእምሮው ከዚህ በፊት እንዳየው ቢነግረውም ። ይህ ክስተት የሚከሰተው ለተወሰነ ጊዜ አንድ ቃል ወይም ስም ማስታወስ ስንረሳ ነው።

• (<b id="mwUw">የምላስ ጫፍ</b>) በዚህ ሁኔታ ግለሰቡ ከዚህ በፊት የሚያውቀውን ቃል ማስታወስ አይችልም ፣ ነገር ግን በጽናት ማስታወስ ይችላል ፣ አንድ ሰው ክስተት ሲሰማው ብዙውን ጊዜ "በምላሴዬ ጫፍ"ይላል! ይህ ሁኔታ ብዙውን ጊዜ የሚጥል በሽታ ባለባቸው ታካሚዎች እና በአንጎል ግራ ንፍቀ ክበብ ውስጥ በተወሰነ ጉድለት በሚሰቃዩ ላይ ይከሰታል ።

• (ከዚህ በፊት ሰምቼዋለሁ) ከዚህ በፊት ይህንን የሰማነው ስሜት ነው ፣ ግን ዝርዝሩን ሙሉ በሙሉ አናውቅም።