እርሱ እኔነት ባዕላይ እኔነት
እርሱ ፣ እኔነት እና ባዕላይ እኔነት ሦስት መዋቅር ሲግመንድ ፍሮይድ ጥልቅ የስነ-ልቦና ንድፈ-ሀሳብ ውስጥ፣ የሰው ልጅ ስብዕና እንደ አንድ ወጥ አካል ሳይሆን፣ እንደ ውስብስብና ተለዋዋጭ መዋቅር ይቆጠራል ይላል። ይህ መዋቅር በሦስት ዋና ዋና እና እርስ በርስ በሚጋጩ ኃይሎች የተገነባ ነው ተብሎ ይታመናል። እነዚህም፡ 'እርሱ' (Id)፣ 'እኔነት' (ego)'ባዕላይ እኔነት' (Superego) ናቸው። እነዚህ ሦስቱ ክፍሎች በንቃተ-ህሊናችን እና በኢ-ንቃተ-ህሊናችን ጥልቀት ውስጥ የሚካሄደውን የማያቋርጥ ትግልና ድርድር ይወክላሉ። የሰው ልጅ ባህሪ፣ ስሜትና አስተሳሰብ የዚህ ውስጣዊ ድራማ ውጤት ነው። ፍሮይድ ይህንን "የአወቃቀር ንድፈ-ሐሳብ (Structural Theory: L.O. C ).
በማለት የሰውን ነፍስ (psyche) ውስብስብ ካርታ ለመቅረጽ ሞክሯል።
እርሱ፦ ያልተገራው የደመ-ነፍስ ዓለም የስብዕናችን መሰረታዊ እና ቀዳሚው ክፍል እርሱ ነው። ይህ ክፍል ከልደት ጀምሮ ከእኛ ጋር የሚኖር ሲሆን፣ ሙሉ በሙሉ በኢ-ንቃተ-ህሊና ውስጥ ይሰራል ተብሎ ይታመናል። የእርሱ ብቸኛ ግብ የደስታ መርህን መከተል ነው፤ ይህም ማለት ፍላጎቶችንና ምኞቶችን ያለምንም ማመንታትና መዘግየት ወዲያውኑ ማርካት ማለት ነው። እርሱ የሥነ-ምግባር፣ የአምክንዮ፣ የእውነታና የማህበራዊ ደንቦች ግድ አይሰጠውም። እሱ የሰው ልጅ ባዮሎጂያዊ እና እንስሳዊ ተፈጥሮ ጥሬ መገለጫ ነው፤ የረሃብ፣ የጥም፣ የወሲብ ፍላጎት እና የጥቃት ስሜቶች ምንጭ ነው። በዚህ ክፍል ውስጥ "ትክክል" ወይም "ስህተት" የሚባል ነገር የለም፤ ያለው ነገር "እፈልጋለሁ" እና "አሁን እፈልጋለሁ" የሚል ኃይለኛ ግፊት ብቻ ነው
የሚያብራሩ ምሳሌዎች፦ በቢሮ ውስጥ ያለ ሰራተኛ፦ አስቡት አንድ ሰራተኛ ረዥምና አሰልቺ በሆነ ስብሰባ ላይ ተቀምጧል። የእርሱ ክፍል ከውስጥ ሆኖ እንዲህ ሲል ይጮኻል፦ "ይህንን ስቃይ መቀጠል አልችልም! ተነስና ውጣ! ፊት ለፊትህ የተቀመጠውን የሥራ ባልደረባህን ስልክ ነጥቀህ ጌም ተጫወትበት። ያ ጠረጴዛው ላይ ያለው የውሃ ጠርሙስ በጣም አጓጊ ነው፣ ለምን ወርውረህ አትሰባብረውም?" ይህ ግፊት ምንም አይነት ማህበራዊ መዘዝን ከግምት ውስጥ አያስገባም። በገበያ ቦታ ያለ ልጅ፦ አንዲት እናት ከልጇ ጋር ገበያ ስትወጣ፣ ልጁ የሚያምር አሻንጉሊት ያያል። የልጁ እርሱ ክፍል ወዲያውኑ "ያንን አሻንጉሊት እፈልጋለሁ! አሁኑኑ!" ይላል። እናቱ "ገንዘብ የለኝም" ብትለውም፣ እርሱ ይህንን አይረዳም። ልጁ ማልቀስ፣ መሬት ላይ መንፈራገጥና መጮህ ሊጀምር ይችላል። ምክንያቱም የእርሱ ክፍል የሚፈልገውን ነገር ለማግኘት ማንኛውንም መንገድ ይጠቀማል፣ የሌሎችን ሁኔታ ከግምት ሳያስገባ። በትራፊክ መጨናነቅ ውስጥ ያለ ሹፌር፦ አንድ ሹፌር ለረዥም ሰዓት በትራፊክ ውስጥ ሲቆም፣ የእርሱ ክፍል "ለምን ከፊትህ ያለውን መኪና አትገጨውም? ለምን እየጮህክ አትሳደብም? መንገድ ጥሰህ ሂድ!" የሚሉ ግፊቶችን ይፈጥራል። ይህ የብስጭትና የጥቃት ስሜት ምንጩ እርሱ ነው።
እኔነት ፦ የአስታራቂውና የእውነታው መሪ በእርሱ ጥሬ ፍላጎቶችና በባዕላይ እኔነት ጥብቅ የሞራል ደንቦች መካከል ያለው አስታራቂና የውሳኔ ሰጪ አካል እኔነት ነው። እኔነት በአብዛኛው በንቁ ህሊና ውስጥ የሚሰራ ሲሆን፣ የእውነታ መርህን ይከተላል። ዋናው ስራው የእርሱን ፍላጎቶች በተጨባጩ አለም ውስጥ ተቀባይነት ባለውና ጉዳት በማያስከትል መንገድ ማርካት ነው። እኔነት የነፍስ ዋና ሥራ አስፈጻሚ ነው። ከእርሱ የሚመጣውን "እፈልጋለሁ" የሚል ግፊት፣ ከባዕላይ እኔነት የሚመጣውን "አይገባም" የሚል ክልከላ እና ከውጫዊው አለም የሚመጣውን "ይቻላል/አይቻልም" የሚል እውነታ ይመዝናል። ከዚያም ሚዛናዊና ምክንያታዊ የሆነ መፍትሄ ይፈልጋል። እኔነት ፍላጎትን አያጠፋም፣ ነገር ግን ለትክክለኛው ጊዜና ቦታ ያዘገየዋል።
የሚያብራሩ ምሳሌዎች፦ በቢሮ ውስጥ ያለ ሰራተኛ (የተሟላ ምስል)፦ ሰራተኛው መሰላቸት (ከእርሱ) እና የስራ ግዴታ (ከባዕላይ እኔነት) ጋር ሲታገል። እኔነቱ ጣልቃ ገብቶ መፍትሄ ያቀርባል፦ "እሺ፣ ስብሰባው አሰልቺ እንደሆነ ይገባኛል። ነገር ግን ስራህ ነው። ስለዚህ፣ ለተወሰነ ጊዜ በትኩረት አዳምጥ። የስብሰባው አስፈላጊ ነጥቦች ሲያልቁ፣ በወረቀትህ ላይ ሌሎች የፈጠራ ሀሳቦችህን መጻፍ ትችላለህ። ስብሰባው እንዳለቀ ደግሞ ተነስተህ እረፍት ትወስዳለህ፤ ያኔ የሚጣፍጥ ቡና ትጠጣለህ።" ይህ መፍትሄ የእርሱን የደስታ ፍላጎት (ለወደፊት) ከግምት ያስገባል፣ የባዕላይ እኔነትን የሥራ ሥነ-ምግባር ያከብራል፣ እንዲሁም ከስራው እውነታ ጋር አይጋጭም። የተራበው ሰውና የጓደኛው ምግብ፦ አንድ ሰው በጣም ርቦት እያለ ጓደኛው አጠገቡ ተቀምጦ ዳቦ/ጣፋጭ ነገር እርሱም ሲበላ ያያል። እርሱ፦ "ዳቦውን/ጣፋጩን ነገር ነጥቀህ ብላው! ረሃብህን ማስታገስ አለብህ!" ባዕላይ እኔነት፦ "የጓደኛን ንብረት ያለፈቃድ መንካት ነውርና ስርቆት ነው። ራስህን ተቆጣጠር።" እኔነት፦ "ጓደኛህን በትህትና 'እባክህን፣ በጣም ርቦኛልና ትንሽ ልትሰጠኝ ትችላለህ?' ብለህ ጠይቀው። እምቢ ካለህ ደግሞ፣ በአቅራቢያህ ካለ ሱቅ ለራስህ ምግብ ግዛ።"
ባዕላይ እኔነት፦ የሥነ-ምግባርና የማህበረሰብ ድምፅ ከእርሱ ፍጹም ተቃራኒ በሆነው ጫፍ ላይ ባዕላይ እኔነት ይገኛል። ይህ ክፍል የስብዕናችን የሞራል ክንድ ሲሆን፣ ከኅብረተሰቡና ከቤተሰብ የምንማራቸውን የሥነ-ምግባር ደንቦች፣ እሴቶችና ህግጋትን ያከማቻል። ባዕላይ እኔነት የሚዳብረው በልጅነት ጊዜ ሲሆን፣ የወላጆች፣ የመምህራንና የሃይማኖት ተቋማት ተጽዕኖ ውጤት ነው። እሱ "የውስጥ ዳኛ" ወይም "ህሊና" በመባል ይታወቃል። የባዕላይ እኔነት ዋና ተግባር የእርሱን ግፊቶች መቆጣጠርና ማፈን ነው፤ በተለይም ከማኅበራዊ ተቀባይነት ያፈነገጡትን (እንደ ጥቃትና ወሲባዊ ፍላጎቶች ያሉትን)። በተጨማሪም፣ እኔነትን ከእውነታዊ ግቦች ወደ ፍጽምና እና የላቀ የሞራል ግቦች እንዲሸጋገር ይገፋፋል። ባዕላይ እኔነት የሚመራው በደስታ ሳይሆን በፍጽምና መርህ ነው
የሚያብራሩ ምሳሌዎች፦ በቢሮ ውስጥ ያለ ሰራተኛ (የቀጠለ)፦ ሰራተኛው ስብሰባውን ጥሎ ለመውጣት ሲያስብ፣ የባዕላይ እኔነት ድምፅ ጣልቃ ይገባል፦ "እንዴት እንዲህ አይነት ሀሳብ ታስባለህ? አንተ ባለሙያ ነህ! ስራህንና ባልደረቦችህን ማክበር አለብህ። ትዕግስት የሥነ-ምግባር መገለጫ ነው። እንዲህ ማድረግህ ነውርና ኃጢአት ነው።" ይህ ድምፅ የጥፋተኝነትና የሀፍረት ስሜትን በመቀስቀስ ግፊቱን ያቆመዋል። የጠፋ የገንዘብ ቦርሳ ያገኘ ሰው፦ አንድ ሰው መንገድ ላይ በገንዘብ የተሞላ ቦርሳ ቢያገኝ፣ የእርሱ ክፍል "ይሄውልህ እድል! ሁሉንም ገንዘብ ውሰድና ህይወትህን ቀይር!" ይለዋል። ነገር ግን ባዕላይ እኔነት ወዲያውኑ "የሰው ንብረት መንካት ስርቆት ነው። ትክክለኛው ነገር ቦርሳውን ለፖሊስ ማስረከብ ወይም ባለቤቱን መፈለግ ነው። ጥሩ ሰው እንዲህ ነው ማድረግ ያለበት" በማለት የሞራል ግዴታውን ያስታውሰዋል። ፈተና ላይ ያለ ተማሪ፦ አንድ ተማሪ ለፈተና በቂ ዝግጅት አላደረገም። ከጎኑ የተቀመጠው ጓደኛው ጎበዝ ተማሪ ነው። የእርሱ ክፍል "ጓደኛህን ተመልክተህ ስራ! ካልሆነ ትወድቃለህ!" ሲል ይገፋፋል። ባዕላይ እኔነት ግን "ማጭበርበር ስህተት ነው። በራስህ ጥረት መስራት አለብህ። ብትወድቅ እንኳን በክብር ይሁን። ይህ የሞራል ውድቀት ነው" በማለት ያስጠነቅቃል።
ማጠቃለያ
በፍሮይድ እይታ፣ ጤናማ ስብዕና የሚገነባው በእነዚህ ሦስት ኃይሎች መካከል በሚኖር ጤናማ ሚዛን ነው። እኔነት ጠንካራ ሆኖ የእርሱን ግፊቶችና የባዕላይ እኔነትን ግትርነት በአግባቡ ማስተዳደር ሲችል፣ ሰውየው ስነ-ልቦናዊ መረጋጋት ያገኛል። ነገር ግን አንደኛው ኃይል ከሌሎቹ በልጦ የበላይነትን ሲይዝ ችግሮች ይፈጠራሉ። እርሱ የበላይ ሲሆን፦ ሰውየው ግልፍተኛ፣ ራስ ወዳድ፣ ህግና ደንብ የማይገዛውና ለቅጽበታዊ ደስታ ብቻ የሚኖር ይሆናል። ባዕላይ እኔነት የበላይ ሲሆን፦ ሰውየው ከልክ በላይ በጥፋተኝነት ስሜት የሚሰቃይ፣ ጭንቀት የሚበዛበት፣ ራሱን ሁሌ የሚወቅስና ፍጽምናን በማሳደድ እራሱን የሚጎዳ ይሆናል። ስለሆነም፣ የሰው ልጅ ህይወት በእነዚህ ሦስት የውስጥ ተዋናዮች መካከል የሚካሄድ የማያልቅ ድራማ ነው። እኔነት እንደ ብልህ መሪ ሆኖ ይህንን ድራማ ሲመራ፣ ስብዕናችን የተሟላና የተረጋጋ ይሆናል።