ጥሬ ኮዱን ለየመጀመሪያው የዓለም ጦርነት ለማየት

{{የጦርነት መረጃ
| ጦርነት_ስም = የመጀመሪያው የዓለም ጦርነት
| ክፍል = 
| ስዕል = World War 1.gif
| የስዕል_መግለጫ = የጦርነቱ ታሪክ በካርታ
| ቀን = ከሐምሌ ፳፩ ቀን ፲፱፻፮ እስከ ኅዳር ፪ ቀን ፲፱፻፲፩ ዓ.ም. <br /> የ[[ቬርሳይ ውል]] የተፈረመው ሰኔ ፳፩ ቀን ፲፱፻፲፩ ዓ.ም.
| ቦታ = አውሮፓ፣ አፍሪካ፣ መካከለኛው ምሥራቅ፣ የፓሲፊክ ደሴቶች፣ ቻይና እና ከደቡብ አሜሪካ ጠረፍ አካባቢ
| ውጤት = የአላይድ /allied/ ሀገሮች ድል
* የአለማኛ፣ ሩሲያ፣ ኦቶማን እና አውስትሪያ ሀንጋሪ መንግሥታት መውደቅ
* አዲስ ሀገራት በአውሮፓና መካከለኛው ምሥራቅ ተመሠረቱ
* የአለማኛ ቅኝ ግዛቶችና የኦቶማን ክልሎች ወደ ሌሎች ሀገራት ተላለፉ
* [[የዓለም መንግሥታት ማኅበር]] ተቋቋመ
| ወገን1 = '''አላይድ ሀገራት''' <br />
{{flagicon|ፈረንሣይ}} [[ሦስተኛው የፈረንሣይ ሪፐብሊክ|ፈረንሣይ]]<br />
{{flag|ብሪታንያ}}<br />
{{flag|የሩሲያ መንግሥት}} <small>(1914–17 እ.ኤ.አ.)</small><br />
{{flag|አሜሪካ|1912}} <small>(1917–18 እ.ኤ.አ.)</small><br />
{{flagcountry|የጣሊያን መንግሥት}} <small>(1915–18 እ.ኤ.አ.)</small><br />
{{flagcountry|የጃፓን መንግሥት}}<br />
{{flag|ቤልጅግ|ሀገር}}<br />
{{flagcountry|የሰርቢያ መንግሥት}}<br />
{{flagcountry|የሮማንያ መንግሥት}} <small>(1916–18 እ.ኤ.አ.)</small><br />
{{flagcountry|የግሪክ መንግሥት}} <small>(1917–18 እ.ኤ.አ.)</small><br />
{{flagicon|ፖርቱጋል}} [[አንደኛው የፖርቱጋል ሪፐብሊክ|ፖርቱጋል]] <small>(1916–18 እ.ኤ.አ.)</small><br />
{{flagcountry|የሞንቴኔግሮ መንግሥት}} <small>(1914–16 እ.ኤ.አ.)</small><br />
{{flag|ብራዚል|1889}} <small>(1917–18 እ.ኤ.አ.)</small><br />
''እና ሌሎችም''
| ወገን2 = '''መካከለኛው ኃያላት''' /central powers/
{{flag|የጀርመን መንግሥት}}<br />
{{flag|አውስትሪያ ሀንጋሪ}}<br />
{{flag|የኦቶማን መንግሥት}}<br />
{{flagcountry|የቡልጋሪያ መንግሥት}} <small>(1915–18 እ.ኤ.አ.)</small>
| መሪ1 = {{flagicon|ፈረንሣይ}} [[ሬይመንድ ፑዋንካሬ]]<br />
{{flagicon|ፈረንሣይ}} [[ጊዮርጊስ ክሌሜንኮ]]<br />
{{flagicon|ፈረንሣይ}} [[ፈርዲናንድ ፎሽ]]<br />
{{flagicon|ብሪታንያ}} [[ኧርበርት ሄንሪ አስክዊዝ]]<br />
{{flagicon|ብሪታንያ}} [[ዴቪድ ሎይድ ጆርጅ]]<br />
{{flagicon|የሩሲያ መንግሥት}} [[ኒኮላይ ፪ኛ]]<br />
{{flagicon|የጣሊያን መንግሥት}} [[አንቶንዮ ሳላንድራ]]<br />
{{flagicon|የጣሊያን መንግሥት}} [[ቪቶሪዮ ኢማኑኤል ኦርላንዶ]]<br />
{{flagicon|አሜሪካ|1912}} [[ዉድሮው ዊልሰን]]<br />
''እና ሌሎችም''
| መሪ2 = {{flagicon|የጀርመን መንግሥት}} [[ዊልሄልም ፪ኛ]]<br />
{{flagicon|የጀርመን መንግሥት}} [[ፖል ቮን ሂንደንበርግ]]<br />
{{flagicon|የጀርመን መንግሥት}} [[ኤሪክ ሉደንዶርፍ]]<br />
{{flagicon|አውስትሪያ ሀንጋሪ}} [[ፍራንዝ ጆሴፍ]]<br />
{{flagicon|አውስትሪያ ሀንጋሪ}} [[ካርል ፩ኛ]]<br />
{{flagicon|የኦቶማን መንግሥት}} [[ኢስማኤል ኤንቨር]]<br />
{{flagicon|የቡልጋሪያ መንግሥት}} [[ፈርዲናንድ ፩ኛ]]<br />
''እና ሌሎችም''
| አቅም1 = {{flagicon|የሩሲያ መንግሥት}} 12,000,000<br />
{{flagicon|ብሪታንያ}} 8,841,541<ref>Figures are for the British Empire</ref><br />
{{flagicon|ፈረንሣይ}} 8,660,000<ref>Figures are for Metropolitan France and its colonies</ref><br />
{{flagicon|የጣሊያን መንግሥት}} 5,093,140<br />
{{flagicon|አሜሪካ|1912}} 4,743,826<br />
{{flagicon|የሮማንያ መንግሥት}} 1,234,000<br />
{{flagicon|የጃፓን መንግሥት}} 800,000<br />
{{flagicon|የሰርቢያ መንግሥት}} 707,343<br />
{{flagicon|ቤልጅግ|ሀገር}} 380,000<br />
{{flagicon|የግሪክ መንግሥት}} 250,000<br />
{{flagicon|ፖርቱጋል}} 200,000<br />
{{flagicon|የሞንቴኔግሮ መንግሥት}} 50,000<br />
''ጠቅላላ፦ 42,959,850''
| አቅም2 = {{flagicon|የጀርመን መንግሥት}} 13,250,000<br />
{{flagicon|አውስትሪያ ሀንጋሪ}} 7,800,000<br />
{{flagicon|የኦቶማን መንግሥት}} 2,998,321<br />
{{flagicon|የቡልጋሪያ መንግሥት}} 1,200,000<br />
''ጠቅላላ፦ 25,248,321''
| ጉዳት1 = '''የሞቱ፦'''<br />5,525,000<br />'''የቆሰሉ፦'''<br />12,831,500<br />'''የጠፉ፦'''<br />4,121,000<br />'''ጠቅላላ፦'''<br />22,477,500 
| ጉዳት2 = '''የሞቱ፦'''<br />4,386,000<br />'''የቆሰሉ፦'''<br />8,388,000<br />'''የጠፉ፦'''<br />3,629,000<br />'''ጠቅላላ፦''' <br />16,403,000
}}'''የመጀመሪያው የዓለም ጦርነት''' በ[[አውሮፓ]] አገሮች መኻል ከ ፲፱፻፮ ዓ/ም እስከ ፲፱፻፲፩ ዓ/ም መግቢያ፣ ለአራት ዓመታት የተካሄደ ጦርነት ነው። ይኼ ግጭት የዘመኑ ኃያላን አገራት በሁለት ተቃራኒ ወገን ተሰልፈው ያካሄዱት ግብግብ ሲሆን እስከ ሰባ ሚሊዮን ታጣቂዎች የተካፈሉበትና እስከ አስራ አምስት ሚሊዮን አውሮፓውያን ሕይወታቸውን ያጡበት ትልቅ ጦርነት ነው።

== መነሻ ==
ለጦርነቱ ቅስቀሳ ብዙ ምክንያቶች በታሪክ ምሑራን ይጠቀሳሉ። ዓቢይ ከሚባሉት ነገሮች ግን የወቅቱ ኃያላን መንግሥታት የውጭ ጉዳይ ተልዕኮዎች ሲሆኑ የክብሪቱ መጫሪያ ምክንያት ግን የ [[አውስትሪያ]] እና [[ሁንጋሪያ]]ው ዘውድ [[አልጋወራሽ]]፣ [[አውስትሪያ]]ዊው [[አርች ዱክ ፍራንዝ ፈርዲናንድ]] በ[[ዩጎዝላቪያ]]ዊ ነፍሰ ገዳይ እጅ [[ሰኔ ፳፩]] ቀን [[1906|፲፱፻፮]] ዓ/ም መገደል ነው።
የሳቸውን መገደል ምክንያት በማድረግ የ [[አውስትሪያ]] እና [[ሁንጋሪያ]] [[ንጉሠ ነገሥት መንግሥት]] ለ [[ሰርቢያ]] ንጉዛት ሊያሟሉት የማይችሉትን፣ አስር ነጥብ ያዘለ የእላፊ ገደብ (ultimatum) ማስጠንቀቂያ ይሰጡና ገደቡ ሲያልፍ ቅድሚያውን እንደወጠኑት በ[[ሰርቢያ]] ላይ የጦር አዋጅ አወጁ። ይሄም የታቀደ ትንኮሳ ከአስር ዓመታት በፊት ተመሥርተው የነበሩትን ብዙ የትብብር ውሎችን የሚያንቀሳቅስ ሁኔታ ስለነበረ በጥቂት ሳምንታት ውስጥ ሁሉንም ኃያላን መንግሥታት ጦርነቱ ላይ ተሳታፊ እንዲሆኑ አስገደዳቸው። እያንዳንዳቸው ደግሞ በዓለም ዙሪያ የሚያስተዳድሯቸው ቅኝ ግዛቶች ስለነበሯቸው እነዚህንም ቅኝ ግዛቶች በዚሁ ግብግብ ተሳታፊ አደረጋቸው።

== የጦርነቱ መግቢያ ==
የጦርነቱ ትርዒት የተከፈተው የ[[አውስትሪያ]] እና [[ሁንጋሪያ]] ሠራዊት [[ሰርቢያ]]ን ሲወሩ አጋራቸው የ[[ጀርመን|አለማኛ]] መንግሥት ደግሞ [[ቤልጂግ]]ን፣ [[ሉክሳምቡርግ]]ን እና [[ፈረንሳይ]]ን ወረረ። በተቃራኒው ደግሞ የ[[ሩሲያ]] ሠራዊት የ[[ምዕራብ]] [[ጀርመን|አለማኛ]]ን ግዛት ይወራሉ። 
የ[[ቱርክ|ኦቶማን ንጉሠ ነገሥት]] ሠራዊት ደግሞ ወዲያው ጦርነቱ ውስጥ ሲገባ በቀጣዩ ዓመት [[ኢጣልያ]]ና [[ቡልጋሪያ]] ተከትለው ገቡበት። የ[[ሩሲያ]] ሠራዊት ለሦስት ዓመታት ከተዋጋ በኋላ የ[[ጥቅምት]] [[አብዮት]] በ[[1910|፲፱፻፲]] ዓ/ም ሲፈነዳ ከዚህ ታላቅ ጦርነት ወጣ።
== መጨረሻው ==
የ[[ጀርመን|አለማኛ]] ሠራዊት በ[[1910|፲፱፻፻፲]] ዓ/ም የ[[ምዕራብ]] የጦርነቱን ግንባር ማጥቃት ከጀመሩ በኋላ የ[[አሜሪካ]] ሠራዊት ከአጋሮቹ ጋር ሲሰለፍ፣ የምዕራብ አገሮች ቡድን አለማኞቹን በማጥቃት እያቸነፏቸው መጡ።
መጨረሻ ላይ ተሸናፊው የአለማኛ ሠራዊት መሸነፉን አምኖ [[ኅዳር 1|ኅዳር ፩]] ቀን [[1911|፲፱፻፲፩]] ዓ/ም የእጅ መስጫ ውል ሲፈርም፤ [[ሰኔ 19|ሰኔ ፲፱]] ቀን [[1906|፲፱፻፮]] ዓ/ም የተለኮሰው ጦርነት አከተመ። አብሮትም የ[[አውስትሪያ]] እና [[ሁንጋሪያ]] ግዛት፣ የ[[ኦቶማን ግዛት]] ሲጠፉ የ[[ጀርመን]] እና የ[[ሩሲያ]] ኃያልነት በ[[ፖለቲካ]]ም ሆነ በጉልበት ተደምስሰው የአራቱንም ቅኝ ግዛቶች አሸናፊዎቹ [[ዩናይትድ ኪንግደም|እንግሊዝ]] እና [[ፈረንሳይ]] ተከፋፈሏቸው። 
== የአንደኛው ዓለም ጦርነት ተስቦ ==
የቀድሞ ኃያላን መንግሥታትትን ውድመት ያስከተለ ክስተት ከመሆኑም ሌላ፤ በመካከለኛ አውሮፓ የብዙ ትናንሽ ሉዓላዊ አገሮችን መወለድ፤ [[የዓለም መንግሥታት ማኅበር]]ን መቋቋሚያ መንስዔ፤ ከሁሉም በላይ ግን በ[[አውሮፓ]] አኅጉር የብሔራዊነትን መንፈስ የቀሰቀሰና የ[[ጀርመን]] ሽንፈትን ያረጋገጠው የ[[ቬርሳይ ውል]] (Treaty of Versailles) በጀርመኖች ላይ ያስከተለው የጭቆና ስሜት አገራችን [[ኢትዮጵያ]] በ[[1928|፲፱፻፳፰]] ዓ/ም በ[[ፋሽስት]] [[ኢጣልያ]] በግፍ ስትወረር የተለኮሰውን የ[[ሁለተኛው የዓለም ጦርነት]] መነሻ ምክንያት መሆኑ ነው።
== ዋቢ ምንጮች ==
<references/>
* {{en}} http://www.bbc.co.uk/history/british/britain_wwone/invasion_ww1_01.shtml

== የውጭ መያያዣ ==
{{Commonscat|World War I|የመጀመሪያው የዓለም ጦርነት}}

[[መደብ:ጦርነት]]