ኦሮሚያ ክልል
ኦሮሚያ ( በአፋን ኦሮሞ ፥ Oromiyaa ) በኢትዮጵያ ውስጥ ያለ ክልላዊ መንግስት እና የኦሮሞ ህዝብ መገኛ ነው ። የኦሮሚያ ክልል ዋና ከተማ አዲስ አበባ ነች ፣ ፊንፊኔ በመባልም ትታወቃለች። በአሁኑ ወቅት ክልሉ 21 የአስተዳደር ዞኖችን ያቀፈ ነው ። በምስራቅ ከሶማሌ ክልል ጋር ይዋሰናል። የአማራ ክልል ፣ የአፋር ክልል እና የቤኒሻንጉል ጉሙዝ ክልል በሰሜን; ድሬዳዋ በሰሜን ምስራቅ; የደቡብ ሱዳን የላይኛው አባይ ፣ የጋምቤላ ክልል ፣ የደቡብ ብሔር ብሔረሰቦችና ሕዝቦች ክልል እና የሲዳማ ክልል በምዕራብ፣ በደቡብ በኩል የኬንያ ምስራቃዊ ግዛት ; እንዲሁም አዲስ አበባ በማዕከሉ እና በሐረሪ ክልል ልዩ ዞን የተከበበች ከባቢ ነች በምስራቅ ሀረርጌ የተከበበ እንደ መንደርደሪያ ።
እ.ኤ.አ. በነሀሴ 2013 የኢትዮጵያ ማዕከላዊ ስታትስቲክስ ኤጀንሲ የ2017 የኦሮሚያ ህዝብ ብዛት 35,467,001 ይሆናል ብሎ ተንብዮ ነበር። በሕዝብ ብዛት ትልቁ ክልላዊ መንግሥት ያደርገዋል። 353,690 ስኩዌር ኪሎ ሜትር ( 136,560 ስኩዌር ማይል) የሚሸፍን ትልቁ ክልላዊ መንግስት ነው። ኦሮሚያ ከአለም 42ኛ በህዝብ ብዛት የምትገኝ ንዑስ ብሄረሰብ ነች ። እና በአፍሪካ ውስጥ በህዝብ ብዛት የሚገኝ ንዑስ ብሄራዊ አካል ነው።
ታሪክ ኦሮሞዎች እስከ 19ኛው ክፍለ ዘመን መጨረሻ ሩብ ድረስ፣ ሉዓላዊነታቸውን እስካጡ ድረስ ነፃነታቸውን ጠብቀዋል። ከ1881 እስከ 1886 አፄ ምኒልክ በግዛታቸው ላይ ብዙ ያልተሳኩ የወረራ ዘመቻዎችን አካሂደዋል። የአርሲ ኦሮሞዎች ይህን የአቢሲኒያ ወረራ በመቃወም ጠንካራ ተቃውሞን አሳይተዋል፣ በአውሮፓ ዘመናዊ የጦር መሳሪያ በታጠቀ ጠላት ላይ ጠንካራ ተቃውሞ አደረጉ። በመጨረሻ በ1886 ተሸንፈዋል።
በሂቶሳ መስከረም 6 ቀን 1886 የአኖሌ እልቂት የተፈፀመበት ሲሆን የዳግማዊ አፄ ምኒልክ ጦር በአንድ ቀን 11,000 የአርሲ ኦሮሞዎችን ጨፍጭፎ የሴቶችን ጡት እና የወንዶች እጅ እየቆረጠ ጨፍጭፏል። እ.ኤ.አ. በ 2014 ተጎጂዎችን ለማስታወስ የመታሰቢያ ሐውልት ተሠርቷል ።
በ1940ዎቹ አንዳንድ የአርሲ ኦሮሞዎች ከባሌ ክፍለ ሀገር ተወላጆች ጋር በመሆን የሐረሪ ኩሉብ ንቅናቄን ተቀላቅለዋል ፣ የሱማሌ ወጣቶች ሊግ አጋር የሆነው የሐረርጌን የአማራ ክርስትያኖች የበላይነት ይቃወማል ። የኢትዮጵያ መንግስት እነዚህን የብሄር ተኮር ሀይማኖቶች በኃይል አፍኗል። በ1970ዎቹ አርሲ ከሶማሊያ ጋር ጥምረት ፈጠረ ።
እ.ኤ.አ. በ1967 የቀዳማዊ ኃይለ ሥላሴ ንጉሠ ነገሥት መንግሥት የሜጫ እና ቱላማ ራስን አገዝ ማኅበር (MTSHA) የተባለውን የኦሮሞ ማኅበራዊ ንቅናቄ ሕገ-ወጥ በሆነ መንገድ በማውጣት በአባላቶቹ ላይ የጅምላ እስራትና ግድያ ፈጽሟል። ታዋቂ የጦር መኮንን የነበሩት የቡድኑ መሪ ኮሎኔል ጄኔራል ታደሰ ብሩ ከታሰሩት መካከል ይገኙበታል። የአገዛዙ ድርጊት በኦሮሞ ማህበረሰብ ዘንድ ቁጣን ቀስቅሷል በመጨረሻም በ1973 የኦሮሞ ነፃነት ግንባር እንዲመሰረት አድርጓል ። ኦሮሞዎች የአፄ ኃይለ ሥላሴን አገዛዝ እንደ ጨቋኝ አድርገው ይመለከቱት ነበር፣ ምክንያቱም ኦሮምኛ ቋንቋ ከመማር እና ከአስተዳደር ስራ ስለታገደ፣ ተናጋሪዎች በግል እና በአደባባይ ይሳለቁበት ነበር። የዐማራው ባህል በወታደራዊና በንጉሣዊ አገዛዝ ዘመን ሁሉ የበላይ ነበር። የንጉሠ ነገሥቱም ሆነ የደርግ መንግሥት በሰሜኑ የሀገሪቱ ክፍል የተከሰተውን ድርቅ ለመቅረፍ የዛሬውን የኦሮሚያ ክልል ጨምሮ በርካታ አማሮችን ወደ ደቡብ ኢትዮጵያ እንዲሰፍሩ አድርጓል። በተጨማሪም በመንግስት አስተዳደር፣ በፍርድ ቤት፣ በቤተክርስቲያን እና በትምህርት ቤት ሳይቀር የኦሮምኛ ጽሑፎች ተወግደው በአማርኛ ተተኩ። በደርግ መንግስት ተጨማሪ መስተጓጎል የመጣው የገበሬ ማህበረሰቦችን በግዳጅ ማሰባሰብ እና በጥቂት መንደሮች ውስጥ በማቋቋም ነው። የአቢሲኒያ ልሂቃን የኦሮሞ ማንነት እና ቋንቋዎች የኢትዮጵያን ብሄራዊ ማንነት መስፋፋት ይቃወማሉ ብለው ያምኑ ነበር።
በ1990ዎቹ መጀመሪያ ላይ የኢትዮጵያ ዲሞክራሲያዊ ህዝቦች ሪፐብሊክ በኢትዮጵያ ላይ ያለውን ቁጥጥር ማጣት ጀመረ ። ኦነግ በወቅቱ ከሌሎቹ ሁለቱ አማፂ ቡድኖች ማለትም ከህዝባዊ ወያነ ሓርነት ትግራይ (ሻዕቢያ) እና ከህዝባዊ ወያነ ሓርነት ትግራይ (ህወሓት) ጋር ጠንካራ ቁርኝት መፍጠር አልቻለም። እ.ኤ.አ. በ1990 ህወሓት በኢትዮጵያ ውስጥ ለበርካታ አማፂ ቡድኖች የኢትዮጵያ ህዝቦች አብዮታዊ ዴሞክራሲያዊ ግንባር (ኢህአዴግ) ጃንጥላ ድርጅት ፈጠረ ። የኢህአዴግ የኦሮሞ ታዛዥ የሆነው የኦሮሞ ህዝብ ዴሞክራሲያዊ ድርጅት (ኦህዴድ) ኦነግን ለመተካት ሲሞከር ታይቷል።
ግንቦት 28 ቀን 1991 ኢህአዴግ ስልጣኑን ተቆጣጥሮ የሽግግር መንግስት አቋቋመ ። ኢህአዴግ እና ኦነግ በአዲሱ መንግስት ውስጥ አብረው ለመስራት ቃል ገቡ። ነገር ግን ኦነግ ኦህዴድን የኢህአዴግ ተጽኖ ለመገደብ የተደረገ ደባ አድርገው ስለሚቆጥሩት በአብዛኛው መተባበር አልቻሉም። እ.ኤ.አ. በ1992 ኦነግ “በአባላቶቹ ላይ በደረሰው ትንኮሳ እና ግድያ” ከሽግግሩ መንግስት እንደሚገለል አስታውቋል። በምላሹም ኢሕአፓ ወታደሮችን ልኮ OLAን ካምፖች አወደሙ። በኢህአዴግ ላይ የመጀመርያ ድሎች ቢጎናፀፉም ኦነግ በመጨረሻ በኢህአዴግ ከፍተኛ ቁጥርና መሳሪያ በመሸነፉ የOLA ወታደሮች ከባህላዊ ስልቶች ይልቅ የሽምቅ ውጊያ እንዲያደርጉ አስገደዳቸው። በ1990ዎቹ መገባደጃ ላይ አብዛኞቹ የኦነግ መሪዎች ከኢትዮጵያ አምልጠው መውጣታቸው የሚታወስ ሲሆን በመጀመሪያ በኦነግ ይተዳደር የነበረው መሬት አሁን በኢህአዴግ የሚመራው የኢትዮጵያ መንግስት ተይዞ ነበር።
የአሁኗ አዲስ አበባ ከመመስረት በፊት ቦታው በኦሮሞኛ ፊንፊኔ ይባል ነበር ፤ ይህ ስም ፍል ውሃ መኖሩን ያመለክታል። አካባቢው ቀደም ሲል የተለያዩ የኦሮሞ ጎሳዎች ይኖሩበት ነበር።
በ2000 የኦሮሚያ ዋና ከተማ ከአዲስ አበባ ወደ አዳማ ተዛወረ። ይህ እርምጃ በኦሮሞ ተማሪዎች መካከል ከፍተኛ ውዝግብ እና ተቃውሞ ስለፈጠረ የገዢው ፓርቲ ኢህአዴግ ጥምረት አካል የሆነው የኦሮሞ ህዝቦች ዴሞክራሲያዊ ድርጅት (ኦህዴድ) ሰኔ 10 ቀን 2005 የክልሉን ዋና ከተማ ወደ አዲስ አበባ የመመለስ እቅድ እንዳለው በይፋ አስታውቋል።
በኤፕሪል 25 ቀን 2004 የአዲስ አበባን ማስተር ፕላን በመቃወም የተቀሰቀሰው ተቃውሞ በሴፕቴምበር 12 ቀን 2015 ቀጥሏል እና እ.ኤ.አ. እስከ 2016 ድረስ የቀጠለ ሲሆን አሁንም እንደገና የኦሮሚያ ክልልን ያማከለ በመላው ኢትዮጵያ ተቀስቅሷል። በተቃውሞው የመጀመሪያዎቹ ቀናት በደርዘን የሚቆጠሩ ተቃዋሚዎች የተገደሉ ሲሆን በብዙ የክልሉ አካባቢዎች የኢንተርኔት አገልግሎት ተቋርጧል። በ2019 የኢሬቻ በዓል ከ150 ዓመታት እገዳ በኋላ በአዲስ አበባ ተከብሮ ነበር።
በዐብይ አህመድ የጠቅላይ ሚኒስትርነት ጊዜ አዲስ አበባና አካባቢዋ ሸገርን ማስዋብ ችለዋል ። ሸገር የአዲስ አበባ ቅጽል ስም ሲሆን ይህ ፕሮጀክት የከተማዋን አረንጓዴ ሽፋንና ውበት ለማሳደግ ያለመ ነው። እ.ኤ.አ. በ2018 አብይ የወንዞች ዳርቻን ከእንጦጦ ተራሮች እስከ አቃቂ ወንዝ ድረስ 56 ኪሎ ሜትር (35 ማይል) ለማስፋፋት ያቀደውን "ወንዝ ዳርቻ" የተሰኘ ፕሮጀክት አነሳ ።
ጂኦግራፊ ኦሮሚያ የቀድሞውን የአርሲ ክፍለ ሀገርን ጨምሮ የቀድሞ ባሌ ፣ ኢሉባቦር ፣ ከፋ ፣ ሸዋ እና ሲዳሞ አውራጃዎችን ያጠቃልላል። ኦሮሚያ ከትግራይ ክልል በስተቀር በሁሉም የኢትዮጵያ ክልሎች ማለት ይቻላል ድንበር ትጋራለች ። እነዚህ ድንበሮች በተለያዩ ጉዳዮች ሲከራከሩ ቆይተዋል በተለይም በኦሮሚያና በሶማሌ ክልል መካከል ውዝግብ ተፈጥሯል ። በሁለቱ ክልሎች መካከል የተፈጠረውን አለመግባባት ለመፍታት አንደኛው ሙከራ በጥቅምት 2004 በ12 ወረዳዎች በሚገኙ 420 ቀበሌዎች የተካሄደው ህዝበ ውሳኔ ነው።በሶማሌ ክልል አምስት ዞኖች። በህዝበ ውሳኔው ይፋዊ ውጤት መሰረት፣ 80% ያህሉ አጨቃጫቂ አካባቢዎች በኦሮሚያ አስተዳደር ስር ወድቀዋል፣ ምንም እንኳን በአብዛኛዎቹ የድምጽ መስጫ ግድፈቶች ክስ ቀርቦ ነበር። ውጤቱ በሚቀጥሉት ሳምንታት በእነዚህ ቀበሌዎች ውስጥ የሚገኙ አናሳዎች እንዲለቁ ጫና ሲደረግባቸው ቆይቷል። በኦሮሚያ ክልል በምዕራብ ሀረርጌ ዞንና በምስራቅ ሀረርጌ ዞን በሚገኙት ሚኤሶ ፣ ዶባ እና ኤረር ወረዳዎች 21,520 ሰዎች ተፈናቃዮች መሆናቸውን ከአካባቢው ወረዳና ከቀበሌ ባለስልጣናት ባወጡት አሃዝ ይጠቁማል ።. የፌደራል ባለስልጣናት ይህ ቁጥር እስከ 11,000 ሊጨምር እንደሚችል ያምናሉ። በዶባ የፌደራል ጉዳዮች ሚኒስቴር የተፈናቃዮቹን ቁጥር 6,000 አድርሶታል። በተጨማሪም በሚኤሶ ከ2,500 በላይ ተፈናቃዮች አሉ። በተጨማሪም በሞያሌ እና ቦረና ዞኖች አዋሳኝ አካባቢዎች በዚህ ግጭት የተነሳ ሰዎች መፈናቀላቸውንም ተዘግቧል።
በክልሉ ከሚገኙት ከተሞች መካከል አዳማ ፣ አምቦ ፣ አሰላ ፣ ባዴሳ ፣ ባሌ ሮቤ ፣ በደሌ ፣ ቢሾፍቱ ፣ ቤጊ ፣ ቡሌ ሆራ ፣ ቡራዩ ፣ ጭሮ ፣ ደምቢዶሎ ፣ ፍቼ ፣ ጊምቢ ፣ ጎባ ፣ ሀሮማያ ፣ ሆለታ ፣ ጅማ ፣ ኮዬ ፈጨ ፣ መቱ አርሲ ነቀምቴ , ሰበታ , ሻሸመኔ እና ወሊሶ ፣ ከብዙ ሌሎች ጋር።
የስነ ሕዝብ ታሪካዊ ህዝብ አመት ህዝብ ±% በ1994 ዓ.ም 18,732,525 - በ2007 ዓ.ም 26,993,933 + 44.1% 2015 33,692,000 + 24.8% ምንጭ ፡ በ2007 የኢትዮጵያ ማዕከላዊ ስታቲስቲክስ ኤጀንሲ ባካሄደው የህዝብ ቆጠራ ወቅት የኦሮሚያ ክልል በአጠቃላይ 26,993,933 ህዝብ 13,595,006 ወንዶች እና 13,398,927 ሴቶች ነበሩት። የከተማ ነዋሪዎች 3,317,460 ወይም 11.3% የህዝብ ብዛት አላቸው። 353,006.81 ስኩዌር ኪሎ ሜትር (136,296.69 ካሬ ማይል) የሚገመት የቆዳ ስፋት ያለው፣ ክልሉ የሚገመተው የህዝብ ብዛት 76.93 በካሬ ኪሎ ሜትር (199.2/ስኩዌር ማይል) ነበር። ለጠቅላላው ክልል 5,590,530 አባወራዎች ተቆጥረዋል, ይህም በአማካይ ከ 4.8 ሰዎች ለአንድ ቤተሰብ, የከተማ ቤተሰቦች በአማካይ 3.8 እና የገጠር ቤተሰቦች 5.0 ናቸው. ለ 2017 የታሰበው የህዝብ ብዛት 35,467,001 ነበር።
በ1994 ዓ.ም በተደረገው ከዚህ ቀደም በተደረገው ቆጠራ፣ የክልሉ ህዝብ ቁጥር 17,088,136 ሆኖ ተገኝቷል። የከተማ ነዋሪዎች ቁጥር 621,210 ወይም ከህዝቡ 14% ነው።
እንደ ሲኤስኤ፣ ከ2004 ዓ.ም32 በመቶ የሚሆነው ህዝብ የንፁህ መጠጥ ውሃ ተጠቃሚ የነበረ ሲሆን ከነዚህም 23.7% የገጠር ነዋሪዎች እና 91.03% የከተማ ነዋሪዎች ናቸው። በ2005 የኦሮሚያን የኑሮ ደረጃን የሚያሳዩ ሌሎች የተዘገበ የጋራ አመለካከቶች እሴቶችየሚከተሉትን ያካትቱ: 19.9% ነዋሪዎች ወደ ዝቅተኛው የሀብት ኩንታል ውስጥ ይወድቃሉ; የአዋቂዎች ማንበብና መጻፍ ለወንዶች 61.5% እና ለሴቶች 29.5%; እና የክልሉ የጨቅላ ህጻናት ሞት በ1,000 ህጻናት 76 የጨቅላ ህፃናት ሞት ሲሆን ይህም በአገር አቀፍ ደረጃ በአማካይ ከ 77 ጋር ተመሳሳይ ነው. ከእነዚህ ሞት ውስጥ ቢያንስ ግማሽ ያህሉ የተከሰቱት በጨቅላ ሕፃናት የመጀመሪያ ወር ውስጥ ነው።