የፀሐይ ቋንቋ ሃልዮ
የፀሐይ ቋንቋ ሃልዮ (ቱርክኛ፦ Güneş Dil Teorisi) በ1920ዎቹ በቱርክ አገር የተደረጀ ሃልዮ ነበር። ይህም ሃልዮ ዛሬው እንደ ሀሣዊ የቱርክ ጎሰኛ አስተያየት ይቆጠራል። በዚህ ሃልዮ ዘንድ፣ በቅድመ-ታሪክ የሰው ልጅ ልሳናት ሁሉ ከአንድ ቅድመ-ቱርክኛ ቋንቋ እንደ ተወለዱ ይታመን ነበር። ይህም ቅድመ-ታሪካዊ ቋንቋ በድምጽ በተለይ ለዘመናዊ ቱርክኛ ተመሳሳይነት ስለነበረው፣ ሌሎቹ ልሳናት ሁሉ ከቱርክኛ ሥሮች እንደ ደረሱ ለማሳየት የሞከረ ግምት ነበር። ከዚህ በላይ፣ በማእከለኛ እስያ የተገኙት ምእመናን የፀሐይን ከሃሊነትና ሕይወት-ሰጪ ጸባይ ለማክበር ፈልገው፣ ይህን በማድረግ ቀድሞ ያሰሙት የነበረው እንቶ ፈንቶ ተለውጦ ያንጊዜ ሥነ ስርዓት ወዳለበት አነጋገር ተቀየረ፣ ቋንቋውም ተወለደ፣ ስለዚህ «የፀሐይ ቋንቋ» ነው የሚሉት።[1]
በዚሁ ሃልዮ ተጽእኖዎች ውስጥ፦
- የፈረንሳይ ታሪክ ጸሐፊ ኢሌር ደ ባረንቶን ያቀረበው አስተያየት በመጽሐፉ "L'Origine des Langues, des Religions et des Peuples" («የልሳናት፣ የሃይማኖትና የአሕዛብ መነሻ»)፣ የዓለም ቋንቋዎች ሁሉ ከሱመርኛ ጽሑፍ እንደ ተነሡ ገመተ።[2]
- የቪየና፣ ኦስትሪያ ቋንቋ ሊቅ ዶ/ር ሄርማን ክቬሪች የጻፈው ጽሑፍ፣ "La psychologie de quelques éléments des langues Turques" (የአንዳንድ ቱርካዊ ልሳናት ረገዶች ስነልቡና")[3]
የቱርክ ሪፐብሊክ መሥራችና መጀመርያው ፕሬዚዳንት፣ ሙስታፋ ኬማል አታቱርክ ይህን ግምት ይፋዊ ድገፋና ንብረታዊ ድገፋ ከመስጠቱ በላይ፣[4] በራሱ በኩል ደግሞ በአደረጃጀቱ ታላቅ አስተዋጽኦ ያቀረበ ሆነ።[5] ከ1928 ዓም ጀምሮ አታቱርክ እስካረፈበት ዘመን እስከ 1930 ዓም ድረስ በቱርክ አገር በይፋ ተቀባይነት ነበረው። ከአታቱርክ ዕረፍት ጀምሮ ግን ተተወ።
በ1928 ዓም በአሜሪካዊው ጋዜጣ ዘ ኒው ዮርክ ታይምዝ አንቀጽ ስለ አንካራ ዩኒቬርሲቴ አዲስ ክፍል፣ «የቋንቋ፣ የታሪክና የመልክዓ ምድር ትምህርት ቤት» በመግለጽ፦
- [2]
ባጭሩ፣ የሥልጣኔና የሰው ልጅ ልሳናት ምንጭ በፀሐይ አማካይነት ነበር በማለት የተመሠረተ አስተያየት ሲሆን፣ በሃልዮው ዘንድ የተሠለጠኑት ቋንቋዎች ሁሉ አባት ቱርክኛ ይሆን ነበር።[6]ሱመርራውያን፣ ቱርኮች ሆነው፣ ከመካከለኛ እስያ ተነሥተው፣ ስለዚህ ልሳናት ሁሉ ደግሞ እዚያ ተጀመሩና መጀመርያ በቱርኮቹ ተጠቀሙ። እንዲያውም መጀመርያው ቋንቋ እንዲህ ተፈጠረ፦ ቅድመ-ታሪካዊ ሰው ልጅ፣ ማለት ቱርኮቹ፣ ከሁሉ ቅድማዊ በሆነ ደረጃ ሲሆኑ፣ የፀሐይ ሥራ ትኩረታቸውን ስቦ፣ በጎውና ክፉው ሁሉ የመነጨበት አምላክ ተቆጠሩት። ከዚያ ብርሃን፣ ጥላ፣ ሙቀትና እሳት መጣላቸው፣ ከሱ ጋር የጊዜ ሀሣቦች ሁሉ ተሳሰሩ፤- ቁመት፣ ርቀት፣ እንቅስቃሴ፣ ስፋት፣ ስሜታቸውንም ለመግለጽ ፀሐይ እንግዲህ ከነገሮች ሁሉ ይልቅ ተሰየመ። ስሙም «አግ» ነበር፤ ከዚህም ቃል ዛሬው የሚናገሩት ቃላት ሁሉ ተወለዱ። ይህ ባጭሩ «የፀሐይ ቋንቋ ሃልዮ ነው፤ በቱርክ አገር ታሪክ አዲስ አስተሳሰብ ዘንድ፣ በአዲሱ የአንካራ ትምህርት ቤት ይማራል።
አንዳንድ ቃላት ሀሣዊ የቱርክኛ ታሪክ ተሰጡ፣ ለምሳሌ ያሕል፦ እንግሊዝኛ school /ስኩል/ (ትምህርት ቤት) ከቱርክኛ ቃል okul ኦኩል፤ እንግሊዝኛ God /ጎድ/ (አምላክ) ከቱርክኛ kut /ኩት/ (በረከት)፤ እንግሊዝኛ Bulletin /ቡለትን/ (ማስታወቂያ) ከ belleten /በለተን/ (በልብ መማር); Electric (ኤሌክትሪክ) ከውግርኛ yaltrık /ያልትርክ/ (በራ)።[5][7]
በቋንቋ ሊቅ ጊልዓድ ዙከርማን ዘንድ፣ «አታቱርክ የፀሐይ ቋንቋ ሃልዮ የደገፈው፣ የቱርክኛ ቋንቋ ባለሥልጣኖች ሊወግዱ ያልቻሉ አረብኛና ፋርስኛ ቃላት ለማጽደቅ እንደ ሆነ ይቻልል። በዚህ አድራጎት፣ ከውጭ አገር ልሳናት ለተበደረ ለያንዳንዱ ቃል አዲስ ዘይቤ ማቅረብ አለመቻላቸውን ተተካ።»[8]
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="
- ^ Aytürk, İlker (November 2004). "Turkish Linguists against the West: The Origins of Linguistic Nationalism in Atatürk's Turkey". Middle Eastern Studies (London: Frank Cass & Co (Routledge)) 40 (6): pp.1–25. doi:10.1080/0026320042000282856. ISSN 0026-3206. OCLC 86539631.
- ^ ሀ ለ "Turks Teach New Theories". New York Times (Istanbul). 1936-02-09. http://select.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F70914FC395F167B93CBA91789D85F428385F9.
- ^ Laut, Jens Peter (2002). "Noch einmal zu Dr. Kvergić" (in German) (PDF reprinted online). Turkic Languages (Wiesbaden, Germany: Harrassowitz Verlag) 6: pp.120–133. ISSN 1431-4983. OCLC 37421320. http://www.freidok.uni-freiburg.de/volltexte/1830/pdf/Laut_Noch_einmal_zu_Dr_Kvergic.pdf በ2007-12-05 የተቃኘ.
- ^ See Speros Vryonis. The Turkish State and History: Clio meets the Grey Wolf, 2nd Ed. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1993.
- ^ ሀ ለ Lewis, Geoffrey (2002). The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success. Oxford University Press.
- ^ Cemal Kafadar, Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State, Published by University of California Press, 1996. pg 163.
- ^ Lewis, Geoffrey (11 February 2002). "The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success". Archived from the original on 12 January 2007. በ27 November 2015 የተወሰደ.
- ^ Zuckermann, Ghil’ad (2003), ‘‘Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew’’ Archived ፌብሩዌሪ 1, 2014 at the Wayback Machine, Houndmills: Palgrave Macmillan, ISBN 1-4039-1723-X, p. 165.
- መለጠፊያ:Cite paper መለጠፊያ:Dead link
- Aydingün, Ayşegül; Aydingün, İsmail (2004). "The Role of Language in the Formation of Turkish National Identity and Turkishness". Nationalism & Ethnic Politics (London: Frank Cass & Co (Routledge)) 10 (3): pp.415–432. doi:10.1080/13537110490518264. ISSN 1353-7113. OCLC 86549020.
- Dilaçar, Agop (1936). Les bases Bio-Psychologiques de la Théorie Güneş Dil. Istanbul: Fazilet Basimevi. OCLC 162658746. (ፈረንሳይኛ) መለጠፊያ:Tr icon
- Karpat, Kemal H. (2004). Studies on Turkish Politics and Society: Selected Articles and Essays. Social, Economic, and Political Studies of the Middle East, vol. 94. Leiden, Netherlands and Boston, MA: Brill. ISBN 90-04-13322-4. OCLC 52334897.
- መለጠፊያ:Cite paper መለጠፊያ:Dead link
- Lewis, Geoffrey (1999). The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-823856-8. OCLC 41137543.
- Poulton, Hugh (1997). Top Hat, Grey Wolf and Crescent: Turkish Nationalism and the Turkish Republic. London: C. Hurst & Co.. ISBN 1-85065-326-7. OCLC 37787056.
- Shaw, Wendy M.K. (2004). "Whose Hittites, and Why? Language, Archaeology, and the Quest for the Original Turks". in Michael L. Galaty and Charles Watkinson (eds.). Archaeology Under Dictatorship. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. pp. 131–154. ISBN 0-306-48508-7. OCLC 54685395.
- Vryonis, Speros (1993). The Turkish State and History: Clio meets the Grey Wolf, 2nd Ed. Thessaloniki: Institute for Balkan Studies.
- Webster, Donald Everett (1939). The Turkey of Atatürk: Social Process in the Turkish Reformation. Philadelphia, PA: American Academy of Political and Social Science. OCLC 404655.
- Main ideas of Sun Language Theory መለጠፊያ:Tr icon
- 1936 Sun Language Commission's Report Archived ፌብሩዌሪ 27, 2007 at the Wayback Machine መለጠፊያ:Tr icon (ፈረንሳይኛ)